۱٫
با وجود گذشت بیست و هفت سال از اون روز، حتی یک ثانیه هم تصویر انگشتای قطع شُده دست برادرم از یادم نرفته… چرا میگن واژه انسان ترکیب انس و نسیانه؟چرا میگن انسان موجودیه که زود انس میگیره و زود هم فراموش می کنه… من فراموش نکرم و دیگه با هیچ کسی هم به اندازه رضا نتونستم انس بگیرم. تو تموم این سالها فکر نمیکردم یه روزی کارم توجه کسی رو به خودش جلب کنه … و حالا یه دختر جوون و آرمان گرا اینجا نشسته و داره فلسفه بافی هایی میکنه که برای من خیلی آشناس .انگار حواسم نیست که بهش خیره شدم . معذب میپرسه : ببخشید تند حرف میزنم ؟
– نه! نه! شما ببخشید ذهنم یه لحظه به جای دیگه ای معطوف شد.
– من خیلی شلخته گویی میکنم و از این شاخه به اون شاخه میرم ببخشید …
– نه خوبه ادامه بدید…
دانشجوی حقوقه. داره واسه رساله اش تحقیق میکنه.
– خب همه حرف این رساله همینه … فرشته عدالت نمیتونه با چشای بسته عادلانه حکم کنه … اساسا این تصویری که از فرشته عدالت برای ما ترسیم شده غلطه … قانون رو نمیشه با چشای بسته تفسیر کرد… اگر حاکمیت بر مردم حقی داره و ازشون میخواد که به قوانین اجتماعی احترام بذارند، مردم هم حقی به گردن حاکمیت دارند؛ عدالت یه خیابون دوطرفه است و نه یه طرفه ؛ نمیشه بدون برقراری عدالت اجتماعی، عدالت کیفری رو اجرا کرد؛ این یه جور تکلیف ما لایُطاقه ؛ درسته ایده اش از کتابهای غربی برداشته شده … اینو واسه این میگم که توی جلسه دفاع از پروپوزال هم یکی از اساتید خیلی منو به چالش کشید؛ اما من تونستم بین این ایده به اصطلاح غربی با آموزه های دینی ارتباط برقرار کنم … یعنی مضمونِ اون بخشِ حق و مسئولیت دوطرفه حاکمیت و مردم رو توی یکی از نامه های امام علی به مالک اشتر پیدا کردم که میگه : همانطور که والی بر گردن مردم حقی داره ، مردم هم بر گردن والی حق دارند؛ از طرف دیگه اینکه نشه بدون عدالت اجتماعی، عدالت کیفری رو اجرا کرد، هم از جنبه های مختلفی در آموزه های دینی قابل مشاهدس : از اضطرار گرفته تا شروطی که برای قطع ید گذاشته شده که مثلا در سال قحطی نباشه… خب الان با این گرونیا و تحریما و این جمعیت حاشیه نشین هر سال به نظر شما قحطی محسوب نمیشه؟ البته شما خودتون اینار و بهتر از من میدونین … ببخشید هر جا خسته شدید بگید لطفا ؟
– نه خوبه واسم جالبه حرفاتون … بعد سالها دوباره احساس می کنم توی کلاس درس نشستم …
کمی روی صندلی جا به جا میشه . از شنیدن این حرف دستپاچه میشه و گونه هاش کمی گرُ میگیره . دستاشو مدام میبره بالا و چک میکنه که موهاش زیر مقنعه اش باشه . موقع حرف زدن خیلی شور و هیجان داره و کل بدنش حرکت میکنه . تیکه های موهای کوتاهش مدام از زیر مقنعه بیرون میزنه . مشخصه اضطراب داره که مبادا من راجع به ظاهرش قضاوت بدی بکنم و باهاش همراهی نکنم. تند و بدون نفس حرف میزنه و معلومه که موضوع رساله اش واسش خیلی مهمه… مثل همه جوونای توی این سن آرمانگرا و خامه و فکر میکنه ایده هاش لابد میتونه دنیا رو نجات بده … چقدر به این حال خوب غبطه میخورم … این سرخوشی و شوریدگی دوران جوونی…
– خب توی یه سال گذشته من تلاش می کردم تا بتونم چالشهای نظری ای که ممکنه به این ایده وارد بشه رو بر طرف کنم که توی جلسه دفاع دوباره بهم انگ غربی بودن و غیربومی بودن نخوره … استاد راهنمام باور داشتن باید دنبال نمونه هایی باشم که قضات تونستند از طریق تفسیرهایی که از قانون ارائه میدن، بین عدالت اجتماعی و عدالت کیفری توازن برقرار کنند … راستش من بیشتر از این که به نمونه هایی بر بخورم که تونسته باشه این تعادلو برقرار کنه، به نمونه هایی بر خوردم که کاملا با عدالت اجتماعی تعارض داره… یعنی قاضی مثه یه ماشین عمل کرده و اساسا به شیوه ماشین حسابی برای تمام مثلن پرونده های سرقت ساده حکم هیجده ماه حبس داده و هیچ توجهی به مجرم و ویژگی های فردیش نکرده … تا اینکه با پرونده علی آشنا شدم …. علی رو که یادتونه قطعا … یعنی میدونم که… مطمئنم که… یادتونه … تا حالا شما تنها کسی بودید که احکامتون یه طوری بوده که انگار با این نظریه آشنایید… یا اینکه مو به مو دارید این نظریه رو اجرا می کنید … اصلن از طریق پرونده علی شد که من تونستم شما رو پیدا کنم و بعدش راستش اینه که رفتم یه سری از پرونده های دیگه اتونُ هم گیر آوردم و مطالعه کردم …
یه کم مِن مِن میکنه؛ مردمک چشاش سوسو میزنه… با تردید و کمی ترس ادامه میده :
– راستش از طریق بعضی از دانشجوهام و اساتیدم یه جورایی به طور غیررسمی به پرونده هاتون دست پیدا کردم که امیدوارم شما اینا رو نشنیده بگیریدُ ….
تقریبا مثه یه کارآگاه عمل کرده بود. لبخند و سکوتم رو که میبینه تردیدش بر طرف میشه و دوباره با اعتماد به نفس و شوریدگی ادامه میده :
– دیدم اساسا شیوه قضاوتگری شما یه جورایی با شعبه های هم عرضتون متفاوته … و حالا واسه همین هم حتی میخوام یه ادعا بکنم توی رساله ام و میدونم ممکنه که بعضیا خوششون نیاد؛ اما بر خلاف اینکه میگن قاضی باید بی طرف قضاوت کنه ، این اتفاق در عمل نمی افته و سرنوشت پرونده افراد رسما به شخصیت قضات گره میخوره … بیش از این که اوضاع و احوال ارتکاب جرم و شرایط اجتماعی شخص در صدور حکم تاثیر داشته باشه… به نظر من البته… و با چیزایی که تا حالا دیدم … بیشتر پیش فرضهای ذهنی قاضی و دریافتی که از اون واقعه مجرمانه داره ، میزان خطری که به عنوان یه انسان از ارتکاب اون جرم حس می کنه… که… خب البته اینم بستگی به موقعیت اجتماعی، فرهنگی، اقتصادیِ قاضی داره … و … قضاوت شخصیش از ارتکاب جرم، روی تطبیق عنوان مجرمانه با واقعیت جرم، صدور حکم، میزان مجازات و غیره اثر داره ؛ این طوری شد که از طریق دکتر قاسمی،استادم که قبلن همکلاسی شما بوده باهاتون ارتباط بر قرار کردم و مزاحمتون شدم… خب تا اینجا میتونم نظرتونو راجع به حرفام بدونم ؟
۲٫
مادرم به صورتش چنگ میزد و ضجه کنان اشک میریخت : آبروموووون رفت … این چی بود آخه … ای خدا این چه بلایی بود سرمون آوردی … ای خدااااااااا…. پدرم به دیوار تکیه داده بود و چشاشُ بسته بود ؛ بدون این که اشکی از گونه هاش روون باشه، شونه هاش می لرزید… داشت گریه می کرد … اولین بار بود که داشتم گریشو میدیدم. خونه آشفته بود … خبرش قبل این که به خونه برسم بهم رسیده بود … رضا دزدی کرده بود … با دوسه تا از دوستاش رفته بودند دزدی … اصلن نمی فهمیدم دزدی یعنی چی؟ دزدی ؟ دزدی؟ انگار این کلمه تمام مفهومشو برام از دست داده بود … مدام توی سرم کلمه دزدی تکرار میشد … دزدی؟ دزدی مگه مال بی کس و کارها نیست ؟ دزدی مگه مال آدمای فقیر بیچاره نیست ؟ رضا مگه چیزی کم داشت ؟
رضا برادر کوچیکم بود. بر خلاف من که خیلی نحیف و ضعیف به دنیا اومدم و بچه ساکت و تودار و خجالتی ای بودم، رضا خوش قیافه و قوی هیکل بود. حتی در قامت یه نوزاد، درشت و ستبر بود… چهار سال از من کوچیکتر بود؛ اما با پونزده سال سن، هفت هشت سانت از من بلندتر بود. مورد توجه پدر و مادر و دردونه همه و البته عزیز من بود. داداش کوچولوی مهربونی که میدونست من به خاطر چهره ام خیلی محبوب اطرافیانم نیستم. پس همیشه با تمام کوچیکیش هوامُ داشت. ظاهر من ناخوشآیند بود. سالم بودم، اما بهترین کلمه واسه توصیفم نامتناسب بود… قبل از به دنیا اومدن رضا ، وقتی مادرم آخرین ماه های بارداریشُ میگذروند، یه بار شنیدم که مادربزرگم می گفت : «اگه اینم همینجور زشت و ضعیف از کار در بیاد چی؟ چقدر باز اینا سرکوفتت بزن!»
اون روز تازه فهمیدم که چه نقصی دارم… رضا که به دنیا اومد حتی من هم با همه کودکیم میفهمیدم که زیبایی و تناسب یعنی چی … مادرم اشک شوق میریخت که «خدا نذرمو برآورده کرد… نذر علی اکبر کرده بودم که این یکی خوشگل و سالم به دنیا بیاد که این قدر من زخم زبون نشنوم» … من اما از شنیدن این حرفا ناراحت نمیشدم … همیشه در برابر نقص جسمانی و تمام شماتت هایی که میشدم، تسلیم بودم… برخلاف تصور اطرفیان و اَنگهایی که بعد از مرگ رضا خوردم ، دروناً و از صمیم قلب رضا رو دوست داشتم. نقاط ضعف من هیچ وقت باعث نشد به رضا حسادت کنم بلکه باعث میشد تا از رعنایی و قدرتش لذت ببرم و دنیا رو زیباتر ببینم. به دنیا اومدن رضا منُ از تنهایی و خونه ماتم زده ما رو از سکوت درآورده بود.
به تلفن زرد رنگ خیره شده بودم و از جام تکون نمیخوردم. بی وقفه زنگ میزد. انگار زنگش از همه وقتا طولانی تر بود. هنوز مبهوت انعکاس واژه دزدی بودم که به تیزی زنگ تلفن توی سرم در حال چرخیدن بود… مادرم در میان اشک و ناله تشر زد : مگه کری؟ به خودم اومدم و از جاپریدم. با پدرم کار داشتند.
– بابا ! عمو تقیه…
پدرم گوشی رو گرفت. با صدایی گرفته که از ته چاه در می آمد گفت:
جانم داداش ؟ و صدای گریه …
چند بار گفت: آره! آره.. و بعد گفت : نه سند قبول نکردن… میگن جرمش حَدیه … قانون جدیده … بعد انقلاب این طور شده … صدای گریه و درهم شکستن پدرم … ممکنه دستشُ قطع کنن … و صدای جیغ های مادرم … موهای تنم راست شد … باز هم مات و مبهوت بودم … ذهنم اونقدر روی حرفای پدرم متمرکز بود که عقلم نمیرسید یک لیوان آب دست مادرم بدم….
– نه داداش میگن بالغ شده … سن بلوغ شرطه … نه داداش … نه … !
و باز هم گریه … گریه … و از حال رفتن مادرم …
چند روز بعد رضا رو آوردن خونه … دور دستش باندپیچی شده بود. با ترس و خجالت نگاش میکردم. رضا خشمگین و عصبی بود. شرمنده نبود. کوره آتیش بود. همه طوری با من رفتار میکردند که انگار من مستحق این اتفاق بودم ، نه رضا. شاید هم ته وجودم این خودم بودم که چنین تصوری میکردم. هیچ وقت کسی به من چیزی نگفت … شاید خودم فکر میکردم که رضا با تمام اون محبوبیت و شیرینی، نباید این بلا سرش می اومد. نمیدونم. همین احساس باعث میشد که کمتر توی جمع باشم و بیشتر در تنهایی اتاقم با خودم خلوت کنم و البته رضا و تصور قطع شدن دستش از ذهنم بیرون نمیرفت. مدتی گذشت تا تونستم از بین دید زدنهای یواشکی بفهمم که تمام دست راستشُ قطع نکردند و انگشت شستش هم هنوز سرجاشه . چهار انگشت دست راستش رو قطع کرده بودند. مادر و پدرم یک شبه پیر شده بودند. توی همون مدت کوتاه زنده بودنِ رضا بعد از قطع انگشتاش ، هیچ وقت جرات نکردم هیچ سوالی بپرسم. نه از رضا و نه از پدر و مادرم . جسته و گریخته فهمیده بودم که رضا و دو تا از دوستاش با ماسک و نقاب رفته بودند دزدی خونه دایی یکی از دوستاش. سه تا کیسه دستشون گرفته بودند و سر مسخره بازی و هیجان ، به تقلید از یه فیلم محبوب اکشن، هر آت و آشغالی که دستشون اومده بود انداخته بودند توی کیسه و از خونه زده بودند بیرون. بعدها وقتی دانشجوی حقوق شدم، فهمیدم تمام شرایط سرقت حدی رو داشتن و مجازات بار اول سرقت حدی در قانون ما قطع یَده … یعنی قطع چهار انگشت دست راست بدون انگشت شست و باقی موندن تمام کف دست. وقتی استاد این مبحث رو سر کلاس درس میداد، هیچ کس نمیفهمید در درون من خموش چه غوغایی بر پاست.
رضا و یکی از دوستاش محکوم شدند به قطع ید و دوست دیگه اش که فقط توی باز کردن قفل در و جابه جا کردن وسایلی که اونها از خونه خارج کرده بودند، بهشون کمک کرده بود به حبس محکوم شد. ماجرا توی تمام شهر پیچیده بود.
همه چیز این اتفاق برای خونواده ما بزرگ بود. رسواییش بزرگ بود. دردش بزرگ بود. اما همیشه برای هر اتفاقی بدتر از بد هم هست. برای هر بزرگی بزرگتر هم هست. پدر و مادرم تصمیم به فروش خونه گرفته بودند. قرار بود به یه شهر بزرگتر مثل مشهد یا تهران نقل مکان کنیم که کسی نشناسدمون و ننگ این رسوایی کمتر شه ؛ هرچند دردش انگار هرگز قرار نبود التیام پیدا کنه . و درد بزرگ ما بزرگ تر هم شد… مادرم ضجه میزد که خدایا اینو با نذر و نیاز به من دادی ! این چه بلایی بود سرم آوردی و من با خودم فکر میکردم شاید رضا به دنیا اومده بود تا پونزده سالِ پر از خاطرات شیرین رو به من و پدر و مادرم بده . شاید رسالتش همین بود . نمیدونم. به هر حال بچه، تاب از دست دادن انگشتاشُ نیاورد و یه روز با تیغ ریش تراشی پدرم به هر جایی از بدنش که تصور میکرد میتونه به پایانش کمک کنه، یورش برد و خودشُ کشت. هنوز چهلم رضا نشده بود که مادرم هم سکته کرد و مرد. من موندم و پدرم که حالا لام تا کام حرف نمیزد. کنکور قبول نشدم . رفتم سربازی.
هر بار که مرخصی می اومدم پدرم پیرتر و شکسته تر و ساکت تر از قبل بود. توی دوران سربازی با عباس قیاسی آشنا شدم. لیسانس حقوق داشت و مافوق ما دیپلمه ها بود. یه بار ازش راجع به مجازات قطع دست پرسیدم. عباس چنان عادی واسم توضیح میداد که انگار نه انگار که داره درباره انگشتای دست یه آدم حرف میزنه…. ازش پرسیدم : هدف از این مجازات چیه ؟ فیلسوفانه جوابم داد: تادیب مجرم … بعد حرفشُ تا سطح سواد من اصلاح کرد: ادب کردن مجرم… اون موقع ها که هنوز با الفبای حقوق آشنا نبودم، پرسیدم:
– اگه مجرم از سر نیاز دست به سرقت زده باشه چی ؟ قطع دستش باعث نمیشه که دیگه حتی توان کار کردنم از دست بده؟ این چه ادب کردنیه که ادامه زندگی رو براش ناممکن میکنه ؟ این کار ، حتی اگه طرف بتونه به زندگی ادامه بده ، اونُ هل نمیده سمت ارتکاب جرمهای بیشتر؟
اما عباس حرفای منو نمیفهمید. از بعد مرگ رضا کارم شده بود تصور این که اگه زنده مونده بود چی میشد؟ رضا با اون همه خشم و آشفتگی ، تبدیل به چه آدمی میشد؟ میتونست درسشو ادامه بده ؟ میتونست به زندگی عادی برگرده ؟
– خب اگه سرقتش شرایط حدی رو داشته باشه باید دستش قطع بشه دیگه . اگه سرقت تعزیری کنه فقط میره حبس …
– اما آدمای عادی که نمیدونن سرقت حدی چیه ؟ سرقت غیرحدی یا همین تعزیری که تو میگی چیه؟ با انتخاب نوع دزدی که نمیرن دزدی ! یه وقت از سر نیاز دزدی میکنند یه وقت نادونن از سر هیجان و شور بچگی … دیگه به بقیش که فکر نمیکنند…
نمیدونم فکر می کرد من عقلم نمیرسه یا حوصله نداشت بیشتر برام توضیح بده. یا شایدم جوری که من ماجرا رو میدیدم ، اون نمیدید.
– قضیه به این سادگی نیست. باید حقوق خونده باشی تا طبقه بندی مجازات ها رو بفهمی … من الان برات توضیح بدم هیچی نمیفهمی … یه بخشی از مجازات هم واسه رسوا کردن مجرمه … مجرم جلوی جامعه رسوا میشه تا جامعه درس بگیره و دزدی نکنه …
– آدمی که دزدی می کنه به این چیزا فکر نمیکنه که … اصلن با بیفکری کامل میره دزدی …
اما چه خوب شد که اون روز عباس بیشتر توضیح نداد. تمام دو سال سربازی مغزم گرفتار درک قانون مجازات بود. ارتباطم با عباس توی ماه های آخر بیشتر هم شد. داشت واسه کنکور کارشناسی ارشد خودشُ آماده می کرد. شبا سرش توی کتابای حقوق بود. منم هر از گاهی یکی از کتاباشُ قرض می گرفتم و میخوندم. خیلی از کلمات رو نمی فهمیدم. اغلبِ جملات، پیچیده و عجیب و غریب بود. یه روز عباس ازم پرسید: راستی تو چرا بعد سربازی حقوق نمیخونی ؟
نمیدونم این جمله عباس زندگی منُ عوض کرد ؟ یا اتفاقایی که برای رضا افتاد؟ اولش با این هدف رفتم حقوق خوندم که قانونُ تغییر بدم. اما نفهمیدم چطور سر از دنیای قضاوت در آوردم. یادم رفت چرا رفته بودم حقوق بخونم… نمیتونم این حقیقت رو انکار کنم که روی پرونده هایی که راجع به پسرای هم سن و سال اون وقتای رضا بود بیشتر وقت میذاشتم … انگار میخواستم اونا رو از سرنوشت مشابه رضا دور کنم … میخواستم فرشته نجات خونواده هاشون باشم … من که برای نجات خونواده خودم هیچ کاری نتونسته بودم بکنم… من فقط مایه رنجشون بودم … دردناک ترین حرفی که تمام مدت بعد از مرگ رضا توی گوشم زنگ میزد این جمله از مادرم بود که : نکنه دل این بچه رو شکستیم که این بلا سر رضا اومد ؟ نکنه آه این بچه بود ؟ شاید من خودمو مقصر این اتفاق میدونستم و حالا سعی داشتم جبرانش کنم … در هر حال فکر میکنم این دختر بچه داره راه درستی میره … فکر می کنم سرنوشت همه ما آدما به شخصت قضاوتگرهامون گره میخوره و همین قضاوت ها به مسیر زندگی ما شکل میده … !
۳٫
– خب تا اینجا میتونم نظرتونو راجع به حرفام بدونم ؟
– رساله جالبیه . حرفاتون هم جالبه. من چه کمکی ازم بر میاد ؟
– کمک که از شما خیلی بر میاد … اگه بتونید واسم وقت بذارید ؛ اما قبل اون بهم بگید منظورتون چیه که جالبه ؟ جالبِ خوب؟ یا جالبِ بد؟ جالبی که باهام موافقید یا جالبی که به نظرتون دارم پرت و پلا میگم ؟ اصلن ایده های من عملی هست؟ عملی که هست چون شما عملیش کردید…
داره مسلسل وار و بدون وقفه حرف میزنه ، بدون این که به من فرصت بده سوال میپرسه ….
اگه باهام موافق نیستید چرا وقتی پرونده دزدی علی رو دیدید با شاکیش حرف زدید ؟ چرا واسطه شدید؟ شما که میدونستید علی واقعن دزدی کرده، پس چرا عنوان رفتار مجرمانه توی پرونده «ربایشی است که واجد عنوان سرقت نباشد»؟ واسه اینکه میخواستید مجازاتش رو تعلیق کنید درسته ؟ واسه اینکه نمیخواستید علی بیفته زندان ؟ شما توی مدتی که پرونده رو بررسی میکردید فهمیدید که علی استعداد خوبی در تراشیدن چوب داره … راستش قبل اینکه رسماً باهاتون حرف بزنم یه بار از گوشه در اتاقتون اون عقاب چوبیه رو دیدم که علی توی بازداشت موقت تراشیده بود… واسه همین هم دستور تعلیق مراقبتی دادید براش؟ یادگیری یک شغل ؟ درست میگم ؟ راستی از علی خبر دارید تازگی ها ؟ خودش گفت هفت هشت سالی هست ازتون دیگه خبری نداره … علی یه نجار قابل شده … به خواهرش کمک خرجی میده … هم مجسمه چوبی میتراشه و هم کابینت و میز و صندلی میسازه … توی محل واسه خودش آدم آبرومند و محترمیه… دو ساله ازدواج کرده و خانومش هم بارداره … علی خیلی با احترام از شما یاد میکرد … این یعنی شما شرایط زندگی علی رو درک کردید و صرفا به تجویز قانون توجه نکردید… شما عدالت رو یه عدالت انتقامی نمیدونید … به یه عدالت بازگرداننده، یه عدالت اصلاح کننده اعتقاد دارید … شما مثه رالز به عدالت در مفهوم انصاف باور دارید… شما ناخودآگاه یا خودآگاه به اینکه تحمیل کیفر بر افراد محروم از عدالت اجتماعی منصفانه نیست ، باور دارید؛ درست میگم ؟
لبخند زدم. حتی فکرشم نمیکردم یکی این قدر با دقت بره و جزئیات کارهای منو در بیاره. یه کم احساس ترس هم کرده بودم… در صدم ثانیه مکثی که بین این جمله و احتمالن جمله بعدیش وجود داشت پرسیدم:
خب میخواید من جواب بدم یا همچنان میخواید بپرسید؟
شرمنده شد. باز با دستپاچگی خاصی که توی همین نیم ساعت اولِ ملاقات بارها به چشمم اومده بود، خودشو جمع و جور کرد و گفت : من شرمنده ام … من همینطوری ام وقتی هیجان زده میشم یه بند حرف میزنم…
لبخندم روی تمام صورتم در حال گسترده شدن بود… این بار بیشتر خجالت کشید و ادامه داد: من دیگه حرف نمیزنم و سراپا گوشم….

پایان
مشهد – ۲۰ دی ۱۳۹۹

پ ن: ورژن انگلیسی