دکترایم را دفاع کرده بودم و سال دومی بود که توی دانشگاه درس می‌دادم. هنوز استاد حق‌التدریس بودم و پرونده جذب هیئت‌علمی‌ام در مرحله تأیید صلاحیت عمومی بود. فکر کنم ترم سوم. در هفته شش هفت واحد بیشتر درس نمی‌دادم و هنوز کسی آن‌قدرها مرا نمی‌شناخت. ریزه و میزه و ظریف اندام بودم و وارد کلاس که می‌شدم اغلب باید چند بار اهن و اوهون می‌کردم و ضربه به میز می‌زدم تا بچه‌ها بدانند، من استادشانم. یک‌بار یکی از دانشجویان پسری که ردیف جلو نشسته بود، صدایش را آورد پایین و انگار بخواهد با هم دست‌به‌یکی کنیم، پرسید:

• سرکاریه؟

و من هم خندیدم و گفتم:

• نه واقعیه!

اولین سؤالی هم که عموماً ذهن بچه‌ها را به خود جلب می‌کرد این بود که:

• استاد ببخشید شما چند سالتونه؟

چیز دیگری برایشان مهم نبود. خیلی‌ها توی ذوقشان می‌خورد. بهشان برمی‌خورد یک دختر لاغر مردنی کم‌سن‌وسال با عینک سیاه کائوچویی و حرکات سریع و حرف‌زدن تند استادشان باشد. من هم البته کم‌تجربه و آرمان‌گرا بودم. می‌خواستم کلاس‌هایم را متفاوت با رویه معمول برگزار کنم. می‌خواستم کلیشه‌ها را بشکنم. اول ترم به بچه‌ها گفتم از آزمون خبری نیست. فکر کردم آنها هم ذوق مرگ شدند. گفتم به‌جایش هر جلسه یک کتاب معرفی می‌کنم و جلسه بعد با هم راجع به آن حرف می‌زنیم. آخر ترم هم چون باید به لحاظ تشریفات آموزش آزمون برگزار شود، از همین بحث‌های کلاسی برایتان یک سؤال فرمالیته می‌نویسم و شما هر چه می‌خواهد دل تنگتان بگویید. مهم ارائه و فعالیت شما در طول ترم است، وگرنه شاید آخر ترم اصلاً یکی شرایطش یک‌طوری بود که نتوانست روز آزمون دانش و مهارتش را توی برگه پیاده کند!

فکر می‌کردم بچه ها هم ترجیح می‌دهند به‌جای امتحان دادن و پاسخ به سؤالات احمقانه توی برگه پایان ترم که بعدش فرصت حرف‌زدن و تبادل نظر نداریم، کتاب بخوانند و اشتیاق فراوانی به مباحثه راجع به آرای آنها دارند. همین بی‌تجربگی و آرمان‌گرایی باعث شده بود تا برای هشت جلسه درسِ یک واحدیِ کیفر شناسیِ دوره کارشناسی، پنج جلد کتاب معرفی کنم که هر بار بسته به تعداد فصول کتاب چند نفر از بچه‌ها کتاب را بخوانند و راجع به مطالبش سر کلاس حرف بزنند.

جلسه دوم خیلی خوب پیش رفته بود. دو نفر از دانشجوها کتاب کیفر شناسی برنار بولوک را خوانده و راجع به آن حرف زده بودند. خوشحال بودم که دارم کلاس را از آن مونولوگِ مقتدرانه استاد محور درمی‌آورم و از اینکه بچه‌ها هم کتاب را خوانده و به آن خوبی هم درکش کرده بودند، سرخوش و کیفور بودم. برای جلسه سومِ کتاب مراقبت و تنبیه میشل فوکو را معرفی کرده بودم. قرار بود چهار نفر از بچه‌ها آن را مطالعه و خلاصه کنند و توی چهارتا بیست و پنج دقیقه در کلاس ارائه دهند. آخرسر، نیم ساعت هم خودم راجع به آن حرف بزنم و جمع‌بندی کنم. درس‌های یک واحدی هفته در میان تشکیل می‌شد. برای همین هفته پنجم ترم که می‌شد جلسه سوم، هنوز بچه‌های کلاس کیفرشناسی‌ام را به‌خوبی نمی‌شناختم.

هر جلسه که کلاس می‌رفتم با پول خودم کلی مطلب کپی می‌کردم و برای بچه‌ها می‌بردم. حوصله نداشتم بروم به منشی ریاست دانشکده درخواست بدهم که می‌خواهم برای یک کلاس بیست و پنج‌نفره، پنجاه برگ کپی بگیرم و بعد سه دور کل دانشکده را دنبال مستخدم مسئول باجه کپی بگردم تا هن‌وهن کنان و با اخم‌وتخم بیاید و دسته هزار کلید سنگینش را که با کش سبز به هم گره‌زده بود از جیبش بیرون بکشد و بعد هم هزار تا سؤال و پرس بکند که که هستم و چه هستم و چه درس می‌دهم و چرا می‌خواهم کپی بگیرم و … آخر هم انگار دارد از ارث بابایش به ما خیرات می‌کند بپرسد: حالا واجب بود؟ پس چرا استادای دیگه این‌قدر کپی نمی‌گیرند که شما می‌گیری. شاید هم با خودش فکر می‌کرد می‌خواهم مال مفتی از دانشکده ببرم خانه. هرکسی از ظن خود یار دیگران می‌شود.

یک روز توی کوچه پشتی دانشکده جلوی مغازه تایپ و تکثیری پارک کردم و طبق معمول چندین برگه‌ی پرینت شده شیک‌وپیک که تمام صبح آن روز را به تنظیمشان اختصاص داده بودم، از توی کیفم بیرون کشیدم تا کپی کنم. جوانکی پشت میز مغازه نشسته بود و از کتابی که کنار دستش بود، هی چند جمله می‌خواند و چند کلمه تایپ می‌کرد. مرا که دید سرش را بالا گرفت و خیره نگاهم کرد. یعنی چه می‌خواهی یا چه‌کار داری. از آن سکوت‌هایی که وادارت می‌کند تو هم بدون سلام و علیک و رعایت آداب اجتماعی کوتاه و خلاصه کارت را بگویی:

• صد و سی و پنج تا کپی ازینا بگیرید لطفاً.

دو لنگ کتابش را همان‌طور باز، برعکس گذاشت روی میز تا صفحه‌ای که می‌خواند به هم نخورد. بعد هم دستش را گرفت طرفم که یعنی برگه‌ها را بده. دکمه دستگاه چرک و خاک گرفته کپی را فشار داد. دستگاه غرغری کرد. از گردوخاک رویش حالم به هم خورد. سرم را برگرداندم تا تصور وسواس‌گونه تمیزکردن ماشین کپی را از سرم بیرون کنم.

جلد نارنجی کتاب مراقبت و تنبیه که آن‌طور دهان گشوده صورتش را چسبانده بود به شیشه روی میز و احتمالاً سرش به اجناس داخل ویترین گرم بود توجهم را به خودش جلب کرد. یعنی این پسر دانشجوی کلاس کیفرشناسی من است؟ یا استاد دیگری هم همان کتاب را معرفی کرده.

توی این یک سال و نیمی که درس می‌دادم به‌ندرت دیده بودم استادی از این‌جور کتاب‌ها، خب منظورم کتاب‌های فلسفی طور و سخت خوان است، به دانشجوها معرفی کند. هرازگاهی هم که کتاب جذابی مثل توتالیتاریسمِ هانا آرنت یا چه باشد آنچه خوانندش تفکر ِهایدگر دستشان می‌دیدم، دانشجوی کارشناسی ارشد علوم سیاسی از کار درمی‌آمدند یا دکتری فلسفه علم. دست بچه‌های کارشناسی همیشه جزوه‌های لاغر و صدبار تکثیر شده ده سال قبل را می‌دیدم که لوله کرده‌اند و با آن به سروکله هم می‌زنند. گاهی هم به‌عنوان محافظ زیر نشیمنگاهشان می‌گذاشتند تا وقتی روی پله‌ها یا لبه باغچه یا جدول ولو می‌شوند، لباسشان خاکی نشود . مدام با خودم فکر می‌کردم یعنی باید چه‌کار کرد تا دانشجوهای لیسانس مثل دانشجوهای دهه شصت و هفتاد میلادی کتاب خواندن را جدی بگیرند؟ احساس می‌کردم ایراد در اساتید است که خودشان را راحت کرده‌اند و برای جلسات مختلف کلاسشان برنامه‌ای ندارند.

یعنی می‌شد او دانشجوی من باشد و مرا نشناخته باشد؟ چند تا خودکار و ماژیک شبرنگ برداشتم و برخلاف معمول که هیچ‌وقت قیمت چیزی را نمی‌پرسم، برای اینکه شاید از صدا یا دوباره دیدن قیافه‌ام مرا بشناسد، پرسیدم:

• ببخشید قیمت اینها رو میگید لطفاً؟

خوب و دقیق نگاهم کرد. انتظار داشتم واکنشی نشان دهد. اما بی‌حوصله گفت:

• الان میام حساب می‌کنم. پشت‌رو یا یک رو؟
• یک رو لطفاً …

و توضیح بیخودی دادم، شاید برای اینکه بگویم من استاد کلاسم:

• پشتش سفید باشه واسه نظر دادن دانشجوها.

دستگاه کپی تندتند کاغذهای سفید را ازیک‌طرف قورت می‌داد و از طرف دیگر سیاه شده تف می‌کرد بیرون. بوی داغِ کاغذ پرینت یا کپی شده را به‌اندازه بوی نان تازه از فر درآمده دوست دارم. پسرک یکی از برگه‌های کپی را گرفت دستش و شروع کرد به خواندن. آها! الان دیگر اسمم را آن پایین می‌بیند و می‌شناسد؛ کامل خواند، اما هیچ واکنشی نشان نداد. برگه را سر داد روی میز و دست‌ها را به سینه زد. سرش را کج کرد و به ماشین کپی خیره شد. کمی این پا و آن پا کردم و آخر طاقت نیاوردم:

• دانشجوی حقوقید؟
• نه! عمران خوندم. چندساله تموم کردم.

به درختِ کجِ طناب‌پیچ شده روی جلد کتاب مراقبت و تنبیه خیره شدم. با چانه به‌طرف کتاب اشاره کردم و پرسیدم:

• پس چرا فوکو میخونید؟
• پروژه چهارتا از بچه‌های همین دانشکده کناریه.
• شما کمکشون می‌کنید؟

لبخند شیطنت آمیزی زد و گفت:

• نه من براشون انجام میدم. تو هم اگر پروژه داشتی بیا پیش خودم. از آقای فضلی و این تایپ و تکثیری زیرگذر ارزونتر حساب می‌کنم.

ابروهایم بدون اینکه من بخواهم از جایشان پریدند بالا. احساس کردم بغض کردم. بچه‌های بی‌معرفت.

• کیفرشناسی برنار بولوک هم شما خلاصه کردید؟
• آره ! مثه اینکه یه استاد دیوونه ای اومده تازگی هر هفته به بچه‌ها کتاب میده خلاصه کنن…

برگه‌ها را دسته کرد و چند بار روی میز کوبید تا لبه‌هایشان یک‌دست و صاف شود. ادامه داد:

• فکر کنم ازین استاد جووناست که هنوز دکتراشونو نگرفتن. تکلیفاشو میده بچه ها انجام بدن واسش. اینا رو استادت داده با پول خودت کپی کنی آره؟ استاد نیستن که! یه عده استثمارگرِ خون‌آشام‌اند. استادای ما هم اونقدر ازمون بیگاری کشیدن… خلاصه کاری داشتی بیار پیش خودم. اینا رو هم باهات ارزونتر حساب میکنم. دانشگاهم واقعا جای مسخره ایه… نه؟

آب گلویم را قورت دادم. دهانم خشک شده بود. چانه‌ام جمع شده بود. انگار آماده گریه کردن بودم. آن روزها خیلی لوس بودم. خیلی آرمان‌گرا. خیلی خام. خیلی احمق. او راست می‌گفت. دانشگاه واقعاً جای مسخره‌ای بود!