جرم شناسی محکومین: مختصری از جرم شناسی انتقادی برخاسته در کانادا و آمریکا و گذری بر دیالوگ زندانیانِ جرم شناس شده، تالیف سلمان کونانی، انتشارات مجد، ۱۳۹۵، ۲۳۷ صفحه.

یادآوری: لازم به ذکر است که برای فهم بهتر مطالب کتاب ضروری است اصل آن به دقت مطالعه  شود. ضمن اینکه به نظرم خلاصه‌برداری از یک کتاب بشدت بستگی به دانسته‌های قبلی فرد دارد و ممکن است خیلی از نکات مهم که به نظر من نیازی به مطالعه نداشته حذف‌شده باشد یا خیلی از نکات پیش‌پاافتاده برای کسانی که مطالعات عمیق دارند، در این خلاصه‌برداری ذکر شده باشد. مهم‌ترین نکته این است که به نظر مجموعه این یادداشت‌برداری‌های شمایی کلی از کتاب در اختیار مخاطب قرار می‌دهد.با این حال من تلاش کردم تمام نکات مربوط به مفهوم جرم شناسی محکومان را در خلاصه ام بگنجانم.امیدوارم که مفید واقع شود.

جرم شناسی محکومان یکی از مهترین شاخه های جرم شناسی انتقادی معاصر است که موسسان اولیه ان محکومان  و زندانیان سابق اند که پس از تحمل مدت محکومیت و آزادی از زندان با طی مدارج تحصیل و دانش اندوز ی در حوزه علوم اجتماعی و جرم شناختی اینک به اساتید دانشگاه و محققانی برجسته در حوزه نقد نظام عدالت کیفری، سبب شناسی جرایم و آسیب شناسی نظام زندان مبدل شده اند و سعی دارند بر اساس تحربیات عینی و واقعی خود از دنیای زندان به بهبود شرایط و استانداردهای فرایند مدیریت بزهکاری در اجتماع و ارتقا موازین آموزشی جرم شناسی مدد رسانند.

جرم شناسی انتقادی با رویکرد انتقادی خاص خود به دنبال بازخوانی داستان کیفر زندان است.  جرم شناسان محکوم زندان را یک فضیلت نمیدانند اما برای تجربه عبضویت در آن هم شر ابدی و فساد همیشگی قائل نمیشوند و تجربه زندان را عامل تخریب شخصیت زندانی نمیدانند.

چرم شناسی محکومان به دنبال مدیریت بهتر زندان و استفاده انسانی تر و کاربردی تر از تجربه زندانیان است و در روش و هدف قرابتی با گفتمان های رادیکال طرفدار لغو حقوق کیفری که نگاهی سطحی به قوانین اتخاد نموده اند ندارد. جرم شناسی محکومان صرفا در مورد تجربیات زندانیان سخن نمی گوید بلکه الگوهای نوینی از تفکر را در حوزه جرم قانون و کنترل اجتماعی معرفی مینماید و به فکر برجسته سازی ضرورت مطالعه علمی تر و دقیق پیرامون زندان و قصه سرنوشت جمعیت ان است و از خطوط فکری کلان جرم شناسی انتقادی تاسی مینماید. این نظریه در مطالعه زندان و تجربه زندانیان از چارچوبهای تحلیلی متفاوت و منحصر به فردی بهره میگیرد. این رویکرد در بستر هژمونیک برنهاده های جرم شناسی انتقادی کلان فقط به نقد نابرابری اجتماعی ، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی به عنوان عوامل اصلی  ارتکاب جرم توسط زندانیان و سایر محکومان اکتفا نمیکند و بلکه با به چالش کشیدن پژوهش ها و مطالعات حقوقی، جامعوی و جرم شناختی مرسوم در حوزه زندانها و زندانیان فرضیه در حاشیه ماندن ساختگی و تعمدی نهاد زندان و سرگذشت زندانیان را دنبال نموده و مدعی است اگر تجربه زندان و محکومیت در عداد شاخص های تقویت کننده نظام دادگستری رسمی و اجتماعی در مدیریت پدیده جنایی تعریف نشود هرگز نمیتوان زندان را به درستی شناخت و با ملزومات علمی سازی و بهره وری هدفمندتر و کاراتر از آن آشنا گشت.

هدف اصلی جرم شناسی محکومان تنویز نواقص پژوهش ها و تحقیقات مرسوم و رایج در حوزه زندان و زندگی واقعی زندانیان در ایام محکومیت میباشد که در چشم انداز آن رسالت هایی چون توسعه تحقیقات مبتنی بر مشاهده و حضور مستقیم و فعال در محیط کیفری و تجدی نظر در ساختار آموزشی وجود دارد.

جرم شناسی محکومان ار روش تحقیقاتی چند نهادی و ترکیبی بهره میگیرد ومیتوان در رویکرد عملیاتی آن از نفوذ بارقه های الگوهای تبیینی توصیفی تحلیل و کاربردی مختلفی سراغ گرفت.

به روایت این کتاب، جرم شناسی محکومان باید از حقیقت مانیپولاسیون کیفری در اطراف زندان پرده بردارد و بدون هیچگونه تفکر قالبی و پیش داورانه ای به اینفو گرافی سرنوشت زندانیان، الگوی تربیت جرم شناس در جامعه و جایگاه زندان در متن تحولات و انقلاب های عرصه کیفرشناسی مدرن بپردازد و آنگاه با دیداری سازی داده ها و فرضیه های خود فضایی برای چرخش گفتماین در محیط های آگادمیک و نظام حقوقی جامعه فراهم آورد.

جرم شناسی محکومان باور دارد که زندانیانی که در زمان محکومیتو پس ازآن تحصیلات و تحقیقات خود را ادامه میدهند توان و صلاحیت دارند که بهتر از هرکسی وظایف و رسالت علمی و  آموزشی از شغل و مقام اجتماعی و دانشگاهی یک جرم شناس را عملی و اجرایی سازند. این مکتب یکی از شاخ های جرم شناسی انتقادی است و از اواخر دهه ۱۹۹۰ تاکنون رهنمودهای تحقیقاتی ارزشمندی را در حوزه زندان ها و زندانیان مطرح و پیشنهاد نموده است.

اندیشه ها و افکار کوتاه ما انسانها نباید مسیر درک آینده را مسدود سازد و مخالف آزمون ها و سنجش آزمون نشده ها باشد.

«با اندیشیدن و تفکر برای شک در همه عقاید خود، میتوان دریافت که کدامیک از آنها یقینی و غیرقابل شک میباشند.» رنه دکارت

جرم شناسی محکومان دارای دامنه مفهومی و نظری منضبط و مشخصی است و برای باز اندیشی در تفکرات و الگوهای مدیریتی زندان و زندانیان پیامهای مهمی دارد. آبشخور فکری جرم شناسی محکومان روایت های کلان جرم شناسی انتقادی است که در نبرد برای محدود سازی قدرت و سهامداران آن دنبال این است که یک رابطه علت و معلولی میان سواستفاده از عناصر نژاد، جسنیبت ،طبقه اجتماعی، اقتصاد، سیاست و انواع جرایم نمایش دهد.

جرم شناسی انتقادی که به لحاظ فلسفی و تاریخ شناختی انطباق و سازش محسوسی با افکار کسانی چون میشل فوکو دارد، الگوی نوینی از تفکر را برای تحلیل جرم  عرضه میدارد که عنصر محوری آن ستزی با شرایط اقتصادی و اجتماعی حاکم بر جامعه و نحوه تعریف و تجزیه سامانه قدرت در آن است. در این الگو ریشه های اصلی جرم به ساختار جوامع و سازه های اجتماعی ارجاع داده میشود. لذا مادامی که عناصر قدرت و سیاست و نحوه مدیریت اجتماع مورد آسیب شناسی قرار نگیرد نمیتوان به درک درستی از عوامل بزهکاری پی برد.

گفتمان غالب جرم شناسی انتقادی تشابه  پیوندی بسیاز زیادی با اندیشه سوسیالیستی و ضد سرمایه داری دارد هر چند هرگز نمیتوان جرم شناسان ا نتقادی را لزوما مارکسیست توصیف نمود. در واقع رویکردهای مارکسیستی محض جلوه و نمودی خاص از جرم شناسی انتقادی میباشند که جرم را محصور بعیض و شکاف طبقاتی و اقتصادی موجود در جامعه میدانند.

جرم شناسی محکومان همسان با این الگوی کلان جرم ساخته و پرداخته شرایط حامعه و نهادهای خرد و کلان آن میداند و خواهان باز اندیشی در نحوه تغریف مسئولیت برای بزهکاران و شیوه مدیریت زندان ها و اصلاح موقعیت زندانیان در جامعه و حذف تفکرات سراسر منفی و تخریب کننده نسبت به سابقه و تجربه محکومیت به حبس است.

نظریه پردازان عرصه زندان مدعی که جرم شناسی سنتی و تحققی هیچ وقت نتوانسته اند علت واقعی ظهور پدیده هایی چون انسان خطرناک، بزهکار سیاسی، زندانی سیاسی، زندان انفرادی ، کار با اعمال شاقه در زندان، تنفر طرفینی زندانی و زندانبان و چرایی تکوین گفتمان الغای زندانها را تجسم و تبیین نماید. ضعف جرم شناسی جریان غلب به این محدود نمیشود. جرم شناسی سنتی غالبا ارتکاب جرم را در درجه اول ناشی از تصمیم و راده خود فرد بزهکار میداند و کمترین توجهی به سایر اسباب و عوامل بزهکاری ندارد وهرگز در آسمان نقد دنیای زندانها ستاره ای نیاویخته است.

جرم شناسی محکومان برای تجربه زندان اعتبار ویژه ای قائل است و آن را عامل توفیق در آسیب شناسی نظام تادیب و اصلاح زندانها میداند. جرم شناسان محکوم زمانی در زندان اقامت داشته و لباس زندانیان به تن نموده اند و اکنون فراعت یافته و بواسطه کسب تخصص های موازی دیگر برکرسی نظریه پردازی نشسته و خود را مقدم بر هر گروه دیگری در حیطه نقد و آسیب شناسی زندان و قصه های پر رمز و راز آن سهامدار و توانمند میدانند.

این جرم شناسان با روحیه اصلاح طلبی خاص خود سعی دارند شرایط دشوار و آسیب زای زندان را نمایش داده و این حقیقت را شفاف سازند که زندانهای امروزی به خلاف ادعای اولیه خود چندان در امر کاهش جرم گسترش عدالت اجتماعی و اصلاح و درمان زندانیان موفق عمل نکرده اند لذا باید در ماهیت و کارکرد آنها باز اندیشی کرد.

جرم شناسی محکومان از شناخت ناقص و ناکافی مسئولان جامعه و خصوصا نهادهای قضایی و اجرایی آن از بافت جمعیتی زندانها و پایگاه اجتماعی زندانیان انتفاد نموده و تاکید دارند که نباید زندان کالبد و هویتی مشابه با محل نگهداری اسرا و استعمارشدگان کسب نماید. بسیاری از محکومان زندانی از هوش، شخصیت تفکر و صلاحیت های بیشماری برخوردارند و چنانچه در محیط کیفری و پس از آن مورد حمایت و آموزش قرار گیرند میتوانند به شهروندان شایسته ای مبدل شوند.

این مکتب جرم شناسی روش عمول تحلیل جرم و نحوه قضاوت نسبت به زندانیان را نامناسب و گرفتار قواعد و قوانین مزاحمی میداند که برچسب زننده و جانبدارانه بوده و به سود نهادهای قدرت حاکم بر جامعه طی طریق مینماید. پیام محوری این مکتب عبور از سیمای رسانه ای و پوپولیستی زندانیان و نگریستن به زندان با نگاهی از درون می باشد.وقتی بزهکار ناعادلانه و متاثر از بزرگنمایی های رسانه ای و تبلیغات سوء سیاسی دشمن و عامل انحطاط اخلاقی معرفی شود هیچ وقت نمیتوان به اصالت و اعتبار تجربه زندان پی برد و به حکم اخلاق و انسانیت برای اعضای جامعه زندان فرصت احیا و رستگاری و تکامل قائل شد.

در نگاه پدیدار شناختی جرم شناسی محکومان، تصور خود محکومان از جرم با تصورات و افکار عمومی جامعه و خصوصا با طرز تلقی اندیشمندان اثباتی بسیار متفاوت است و هرگز نمیتوان بدون فهم و شناخت از دنیای درونی و ذهنی آنها به درک مناسبی از فرایند و ارتکاب جرم و بایسته های تلاش و سیاستگذاری در راستای مهار و کنترل آثار و تبعات آن نائل آمد.

اثبات گرایان برخوردی عینی و آبجکتیو با پدیده کج رفتاری دارند. کج رفتار از دیدگاه آنها  فردی است که رفتارش تحت تاثیر محیط اجتماعی شکل خاصی به خود گرفته که هنجار های معمول را نقض میکند اما اینکه فرد کج رفتار چه احساسی دارد یا چگونه می اندیش یا چطور خود را ارزیابی میکند به هیج وجه مورد توجه آنها نبوده است.

اما رویکرد پدیدار شناسی یا فنومنالوژی به تجربیات درونی و ذهنی فرد کجرفتار توجه میکند و معتقد است دیدگاه سنتی جامعه شناسی نسبت به کج رفتاری غیرواقعی است. زیرا نمایشگر نظر جامعه شناسان نسبت به کج رفتاری به عنوان یک رتفار قابل مشاهده است. واقعیت کج رفتار به عنوان فردی که دارای احساس و اندیشه است مد نظر نبوده است.

پدیدار شناسان معتقدند که جامعه شناسان به طور معمول به بررسی یک پدیده آن طور که هست نمیپردازند، بلکه به بررسی برداشت خود از آن پدیده می پردازند. آنها معتقدند که جامعه شناسان بر خلاف ادعایشان آنقدر ها هم بی طرف نیستند.

پدیده واقعی تجربه نزدیک و آگاهی فردی است که مورد بررسی قرار میگیرد. بنابراین بازگشت به ذهن کجرو و بررسی آن کلید اصلی روش پدیدشناسی است.

از دیدگاه پدیدارشناسی کجرفتاری یک مفعوم نامعین است. افراد گوناگون در مورد اینکه چه رفتاری کجرو تعریف میشود اتفاق نظر ندراند. این عدم توافق میان اثبات گرایان نیز وجود دارد.

بانیان، پیشگامان و تئوریسین های جرم شناسی محکومان:

• فرانک تانن بام، پدر جرم شناسی انتقادی و پیشگام نظریه برحسب زن
• جان آیروین، اصل و جانمایه جرم شناسی محکومان با الهام از افکار و عقاید او حیات انقلابی خود را آغاز نمود
• ریچاردز مک کلیزی.
• جورج نیوبولد
• استفان سی ریچاردز
• جفری ایان راس

مجاری و زمینه های انتقادی توصیف شدن جرم شناسی محکومان:

• نقد سیاست زدگی جنایی و حقوقی ؛ منظور از سیاست زدگی در لسان جرم شناسی محکومان خارج شدن برنامه ها و تدابیر اجتماعی حقوقی و جرم شناختی مختلف از مدار قانون گرایی متکی بر خرد جمعی و منفعت محوری عمومی است که سبب میشود تدابیری در جامعه اجرا شوند که ماهیت شعاری صرف داشته و اهدافی جز تقویت موقعیتهای تبلیغاتی دنبال نمینمایند.
• همسویی با پارادایم برساخت گرایی؛ جرم ساختنی است. مجرمان متاثر از تعبیض و شکاف طبقاتی سیاسی، اقتصادی و اجتماعی چاره ای جز انتخاب ارتکاب جرم رانداشته و شایستگی این را دارند که در فضای زندان ها هم فرصتهای انتخاب های دیگری داشته باشند و به موضوعی مهم و ارزشمند در تحقیقات و مطالعات آسیب شناسانه حوزه علوم جنایی مبدل شوند.
• فروضی نظیر اینکه جرم ریشه در اختلال روانی و زیست شناختی بزهکاران دارد و یا جرم مطلقا ثمره محاسبات و اقتصاد جنایی است مورد توافق و احترام جرم شناسی محکومان نیست.
• نفی اقلیت گرایی کیفری، با عبور از نژادی شدن حبس، به زندان به عنوان اجتماع و شهرکی نگریسته میشود که کلیه سکنه آن لیاقت بازگشت به جامعه دانش اندوزی و … دارند.
• انتقاد از وضعیت و شرایط سیاسی اقتصادی و فرهنگی جامعه
• عبور از گفتمان غیر خودی تلقی کردن محکومان
• تاکید بر گردآوری داده های جنایی و نقد داوری آنها ؛ این رویکرد در داده کاوی جنایی خود مترصد این است که از پارادوکسهای معنایی نسبی و معمول عبور نماید و با فرضیه سازی متکی بر نظم قیاسی به جای طرح انباشت اطلاعات نظری صرف دیدگاهی جدید برای بازخوانش بزهکاری و سایر مفاهیم مرتبط با آن عرضه نماید.
• جدل با قانونی شدن رفتارهای مدیریتی غیرقانونی در زندان و نقد کسوف عقلانیت
• مخالفت با خشونت در حاشیه اجرای کیفر حبس
• موضع گیری انتقادی در قبال بزهکاری و محکومیت فرادستان و فرودستان
• استقبال از مطالعات و پژوهش های میان رشته ای و بعضا خارج از چهارچوب علوم جنایی زندان، به چالش کشیدن جرم شناسی ناظر و انتقاد از نازایی و تاکید افراطی بر نگاه رشته به جرم و علاقمند به بازخوانی و نگاه میان رشته ای ، علاقمند بر کثرگرایی معرفت شناختی به موازات کثرت گرایی روش شناختی
• تحول گرایی و استقبال از نواندیشی